مطالعه روشمند

در فصل تابستان فرصت‏هاى تازه‏اى براى مطالعه و تفکر مهیا مى‏شود و همزمان با گشایش اوقات فراغت، در دستان پرنشاط و پرانرژى جوانان کتاب و نشریه جاى تازه‏اى باز مى‏کند . به قول آدریل جانسون، مطالعه خواه مفید و خواه مضر یکى از موضوعات بسیار وسیع براى فعالیت است . درس‏هایى که مى‏توان از آن آموخت هیچ گاه پایان نمى‏پذیرد و به عبارتى همیشه مى‏توان چیزى راجع به آن گفت .

از این رهگذر گلگشت این شماره قصد دارد از دریاى بى‏انتهاى مطالعه نکاتى نغز و آموزنده به خوانندگان کتابخوان پرسمان هدیه کند و چند نکته کلیدى و مشکل گشا را ارمغان تعطیلات تابستانى جوانان سازد.

مطالعه و کتابخوانى کارى بسیار حساس و مهم است . جانسون در کتاب «هنر کتاب خواندن‏» مى‏گوید: «کتب مى‏توانند در شمار دوستان ما در آیند . ما مى‏توانیم به جست و جوى آن‏ها برویم تا ما را به خودمان بشناسانند . اما این توانایى را نیز دارند که در ما تاثیر کنند و درهاى زندگى را به روى ما بگشایند یا ببندند . مى‏توانند ما را در پناه خود گیرند یا از میان بردارند . از ما پشتیبانى کنند یا منکوبمان سازند . کتاب‏ها چون زبانند که بهترین و در عین حال بدترین چیزها است‏» .

8 نکته در ارزش مطالعه:

1 . حضرت رسول اکرم (ص) مى‏فرماید: یک ساعت تفکر از شصت‏سال عبادت برتر است .

2 . کاردیل مى‏گوید: آنچه را مى‏توان بعد از بیست‏سال تجربه آموخت، مطالعه صحیح در یک ساعت‏به ما مى‏آموزد .

3 . دکتر مانفرد وسپل در کتاب «چگونه فرزندم را به مطالعه علاقه‏مند کنم؟» به نکته بسیار زیبایى در ارزش مطالعه اشاره مى‏کند . یادگیرى، آموزش، رشد و تکامل شخصیت‏حتى در جوامع مدرن، با خواندن و نوشتن مرتبط است . در سده‏هاى اخیر که وسائل صوتى - تصویرى پیشرفته و وسائل الکترونیکى مانند کامپیوتر و امکاناتى چون اینترنت و . . . یک حرکت دسته جمعى را براى قبضه نمودن جهان آغاز کردند، برخى از متخصصان، خبر از پایان دوره کتاب و کتابخوانى دادند . اما چه در مورد بزرگسالان و چه در مورد کودکان، با وجود افزایش توجه به وسایل ارتباط جمعى مذکور، میزان مطالعه عمومى کاهش نیافته است . این نکته بسیار قابل تاملى است .

4 . بارباراکینگ مى‏گوید: نباید مطالعه روزانه را ترک کنیم; زیرا بدین وسیله مى‏توانیم از میان ازدحام شتاب آلود زندگى روزمره، لحظه‏اى آرامش به دست آوریم .

5 . شکسپیر: کتاب بزرگ‏ترین اختراع بشر است .

6 . ریچارد استیل: مطالعه همان اثرى را در وجود آدمى مى‏گذارد که ورزش در بدن انسان ایجاد مى‏کند .

7 . مونتسکیو: مطالعه کتاب یعنى تبدیل ساعات سلامت‏بار به ساعات لذتبخش .

8 . همو مى‏گوید: کتاب عمر دوباره است که مى‏توان با مقدارى پول تجربه تمام عمر بزرگ‏ترین عقلاى عالم را تصرف کرد .

9 نکته در مکان مطالعه:

دکتر فیل ریس در کتاب «500 نکته درباره مطالعه‏» و دکتر عین الله خادمى در کتاب «مطالعه روشمند» آورده‏اند:

1 . برخى افراد ترجیح مى‏دهند در سکوت مطالعه کنند و برخى در سروصدا . بعضى صندلى راحتى را مى‏پسندند و بعضى دراز کشیدن یا نشستن رسمى را . اصلا وسواس به خرج ندهید و در هر حالتى که راحت‏تر هستید مطالعه خود را آغاز کنید .

2 . اگر مکان مطالعه شما کمى آشفته و به هم ریخته است مرتب کردن آن را به نیم ساعت پس از مطالعه موکول کنید; چرا که در این صورت در حین مرتب کردن اتاق به مطالبى که مطالعه کرده‏اید فکر خواهید کرد و زمان مفیدى را از دست نخواهید داد .

3 . گاهى اوقات از مکان‏هاى استثنایى و هیجان‏انگیز استفاده کنید تا مطلبى که مطالعه مى‏کنید همراه آن خاطره در ذهن شما ماندگار شود; مثلا در یک شب بارانى با یک چتر و یک چراغ قوه زیر باران روید و مطلب را مطالعه کنید و یا در یک مکان تاریخى و قدیمى به تفکر و مطالعه در مورد مطلب مورد علاقه خود بپردازید .

4 . اگر امکان داشته باشد موضوع مورد مطالعه شما با مکانى که انتخاب مى‏کنید هماهنگى و سنخیت داشته باشد، به افزایش بهره‏ورى شما کمک بسیار مى‏کند . این هماهنگى همچنین شامل وجود ابزار و لوازم مورد نیاز نیز مى‏شود .

5 . قبل از انتخاب محل مطالعه خود، چند خصوصیت عمده و ایده‏آل براى مکان مطالعه در ذهن خود لیست کنید تا راحت‏تر بتوانید آن را بیابید .

6 . در مکان مطالعه شما راهى براى خیره شدن به دور دست وجود داشته باشد; چرا که توقف در مطالعه و چشم دوختن به بى‏نهایت در افزایش کارآیى مطالعه بسیار سودمند است . حداقل گاه گاهى به سقف اتاق خیره شوید!

7 . هیچ‏گاه مطالعه خود را به حضور در مکان خاصى مشروط نکنید; زیرا در این صورت بهانه‏اى مى‏یابید که در سایر مکان‏ها از مطالعه بگریزید . به یاد داشته باشید که در حقیقت «مکان مطالعه جایى است که شما هستید» .

8 . دقت کنید میزان نور، دماى محیط، فرم صندلى و سایر شرایط در مکان مطالعه شما به گونه‏اى نباشد که شما را خواب آلوده کند .

9 . تهویه خوب و هواى پراکسیژن در مکان مطالعه شرطى حیاتى است .

10 نکته در روش مطالعه:

1 . به قول آدریل جانسون، خوب کتاب خواندن را نمى‏توان از خواص مادرزادى دانست . براى قرائت، بدون شک پرورش خاصى لازم است .

2 . بهترین روش کتابخوانى در مجموع روشى است که خواننده در این کار بتواند زیبایى‏هاى چیزى را که مى‏خواند دریابد و به هنگام لزوم معایب آن‏ها را بفهمد و این البته از راه پرورش و ممارست‏حاصل مى‏گردد .

3 . در معانى کلماتى که براى نخستین بار به آن‏ها بر مى‏خورید دقت کنید . بیهوده تصور نکنید که سیاق مطلب آن معانى را براى ما کشف مى‏کند . همان زمان بهترین وقت‏براى رفتن به سراغ فرهنگ لغت است .

4 . امیل فاگه، نویسنده فرانسوى، عقیده دارد که باید در خواندن کتاب استقامت داشته باشیم . استقامت لجاجت نیست‏بلکه نوعى بردبارى است که ذوق ما را مى‏پرورد و درک ما را عمیق مى‏کند .

5 . مون تنى، دانشمند شهیر فرانسوى، در باره انتخاب کتاب و روش کتابخوانى نظرهایى بسیار بدیع و زیبا دارد . یکى از این عقاید آن است که براى وصول به عمق معناى یک کتاب خوب باید آن را دوبار بخوانیم و با آن تماس دائمى داشته باشیم . یک اثر پربها ما را مدت‏ها سعادتمند مى‏سازد . نمى‏توانیم با یک بار خواندن به این درجه از خوشبختى برسیم; هر چند در این یک‏بار دقت فوق العاده به کار بریم .

6 . همچنین وى معتقد است، اگر بخواهیم از کتابى که خوانده‏ایم نظر صائبى پیدا کنیم باید راجع به آن گفت و گو کنیم . کتب خوب باب گفت‏وگوهاى پرثمر را به روى ما مى‏گشایند . این همان چیزى است که ما آن را مباحثه مى‏نامیم .

7 . در کتاب «500 نکته درباره مطالعه‏» آمده است که یکى از روش‏هاى خوب مطالعه استفاده از یادداشت‏بردارى است . فقط توجه کنید که به جاى یادداشت، رونویسى نکنید! طرح‏هاى گوناگون بریزید . نکات مهم یادداشت را برجسته‏تر بنویسید . اگر مطلبى را درک نمى‏کنید، به صورت سؤال یادداشت‏بردارید .

8 . در کتاب «روش‏هاى تسریع در خواندن و درک‏» پیشنهاد شده است هنگام مطالعه ابتدا خلاصه مطلب را که اغلب در ابتداى مقاله یا کتاب آمده است، بخوانید . سپس عنوان‏ها و فهرست اجمالى کتاب را مطالعه کنید سپس چند سطر از ابتداى هر عنوان را مطالعه کنید; زیرا مهم‏ترین مطالب معمولا در همین خطوط اولیه هستند . در نهایت‏سایر توضیحات و تفاسیر کتاب را بر اطلاعات خود بیفزایید .

9 . از همان زمان مطالعه، براى به کار بستن آنچه مى‏آموزید برنامه‏ریزى کنید . به قول تولد: «مطالعه و عمل نکردن مانند شخم زدن و بذر نپاشیدن است‏» .

10 . بیکن جمله زیبایى در این باره دارد: «برخى کتب را باید چشید، بعضى دیگر را باید بلعید و قلیلى را هم باید جوید و هضم کرد! .

5 نکته در موضوع مطالعه:

1 . امام على (ع) جستن دانشى را نیکو مى‏شمارند که موجب اصلاح وجود آدمى گردد . «دانشى که تو را اصلاح نکند گمراهى است .»

2 . دکتر آدریل جانسون مى‏گوید: ما وقت نداریم و نمى‏توانیم هر چه را که منتشر مى‏شود بخوانیم . باید انتخاب کنیم; ولى اگر در این انتخاب خود را به دست تصادف بسپاریم، ممکن است‏به راه‏هاى پیموده شده برسیم و اگر در انتخاب خود بینا نباشیم، ممکن است در راهى بیفتیم که دیگران فرسنگ‏ها از آن را پیموده‏اند . بنابراین، بهتر است قبل از انتخاب موضوع مطالعه خود به چکیده مقالات و خلاصه آثار مهم در زمینه علمى که به آن علاقه‏مندیم سرى بزنیم تا جایگاه خود را در موضوع مطلوب خود دریابیم .

3 . همچنین او عقیده دارد، هنگام انتخاب یک کتاب ابتدا از خود بپرسیم خصوصیات فکرى ما و طبع کنجکاو و حساس ما که منبع بسیارى از شعف‏ها و حزن‏هاى ما است طالب چیست؟ شعر؟ روان‏شناسى؟ حکمت؟ هنر؟ بدین ترتیب، زمینه‏اى براى کار در موضوعى که بدان علاقه داریم فراهم مى‏آوریم و حدودى براى خود ترسیم مى‏کنیم; چه همان طور که گفتیم دانستن همه چیز غیر ممکن است .

4 . آندره مورو عقیده دارد، بعد از کتب آسمانى شریف‏ترین و مفیدترین کتاب‏ها بیوگرافى‏ها هستند . به قول رنه دکارت مطالعه یگانه راه آشنایى با بزرگان روزگار است که قرن‏ها پیش از این در دنیا به سر برده‏اند و اکنون زیر خاک منزل دارند .

5 . ارل . اف - رسکامون مى‏گوید: چنان که در انتخاب دوست‏براى خود دقت مى‏کنید، در انتخاب نویسنده نیز براى خواندن خود دقت کنید .

12 نکته در کارآیى مطالعه:

1 . کیفیت مطالعه را بالا ببرید . به روخوانى سطحى در حالت پراکندگى فکر قناعت نکنید . با مفهوم ومعناى مطلب ارتباط برقرار سازید تا آنچه را که مورد نیاز است‏به خوبى درک کنید .

2 . حجم مطالعه حواس شما را پرت نکند . مطالعه بیش‏تر و سریع‏تر تنها بهانه‏هایى براى بیش‏تر دانستن است . پس ابتدا آنچه را مى‏خواهید بدانید و بفهمید برداشت کنید و آن گاه با کلمات «سرعت‏» و «بیش‏تر» وسوسه شوید .

3 . قبل از آن که از موضوع اصلى کتاب منحرف شوید و به مطلب دیگرى بپردازید، قسمت‏هایى را که دوست دارید به خاطر بسپارید، مشخص کنید .

4 . حتما براى مطالعه خود برنامه‏ریزى داشته باشید . این که قصد یادداشت‏بردارى دارید یا خیر، در مورد چه موضوعى باید تمرکز کنید، چه سؤالاتى در ذهن دارید که در این کتاب جواب آن‏ها را مى‏جویید و . . . همه باید از قبل برنامه‏ریزى شده باشد .

5 . باید کتابى که مطالعه مى‏کنید مختص به خود شما باشد تا به راحتى در آن علامت‏گذارى و نکته نویسى کنید . استفاده از مداد یا ماژیک رنگى به شما امکان مى‏دهد تا در مراجعه مجدد به کتاب بهره بیش‏تر ببرید . هر چند نباید این خطوط رنگى استفاده شما از سایر خطوط کتاب را کاهش دهد .

6 . هنگام مطالعه همواره یک قلم در دست داشته باشید; زیرا مطالعه آنگاه کارآیى مطلوب مى‏یابد که همراه با مطالعه سؤالات ذهن خود را با آموزه‏هاى کتاب تطبیق دهید و در حاشیه آن یادداشت کنید .

7 . میان مطالعه و سایر کارهاى خود تعادلى به وجودآورید که هم از خواندن خسته و دلزده نشوید و هم تجربه و عمل را به بهره‏ورى مطالعه خود بیفزایید .

8 . مطالعه پراکنده باموضوعات متنافر و متناقض موجب کاهش بهره‏ورى شما مى‏شود . حتى الامکان در نوع کتابى که براى مطالعه انتخابى مى‏کنید مطالعات قبلى خود را در نظر آورید تا نظم فکرى شما به هم نخورد .

9 . اگر بتوانید از هر کتابى که مى‏خوانید نکات مهم و کلیدى آن را خلاصه‏بردارى کنید، بر کارآیى مطالعه شما مى‏افزاید . این راهکار آنگاه ارزشمندتر مى‏شود که خواننده به زبان و عبارات خودش مطالب را یادداشت کند .

10 . به یاد داشته باشید علاقه و انگیزه در مورد مطلبى که براى مطالعه انتخاب کرده‏اید به بهره‏ورى شما از آنچه مى‏خوانید بسیار مى‏افزاید .

11 . گاه مقرر ساختن یک پاداش مشروط براى مطالعه حجم خاصى از کتاب به هیجان و لذت مطالعه مى‏افزاید و نوعى اثر تشویقى بر فرد مى‏گذارد . این پاداش‏ها مى‏تواند دیدن یک برنامه تلویزیونى، رفتن به مکانى خاص، انجام یک فعالیت مورد علاقه یا حتى خوردن یک خوراکى محبوب باشد; مشروط بر آن که میزان تعیین شده مطالعه شده باشد!

12 . رنگ کاغذ، رنگ قلم، نحوه نشستن، فاصله چشم با کتاب، نور محیط و سایر شرایط مکانى نیز - همان گونه که مى‏دانید - در کارآیى مطالعه شما کاملا مؤثر است .

8 نکته در تمرکز مطالعه:

دکتر خادمى در کتاب «مطالعه روشمند» به نکاتى چند را براى ایجاد تمرکز حواس لازم مى‏داند:

1 . علاقه به موضوع مورد مطالعه یکى از علل مهم ایجاد تمرکز و دقت در حین مطالعه است .

2 . هماهنگى اراده و تخیل نیز در این رابطه کارساز است; به عبارت دیگر، چشمان فرد بر صفحه کتاب و افکار ش در حال پرواز به دور دست‏ها نباشد!

3 . برخى مسائل جسمى و روحى نیز مى‏تواند تمرکز فرد را بر هم زند; مانند گرسنگى، تشنگى، سردرد یا سایر دردها، نگرانى و اضطراب .

4 . برخى مسائل محیطى نیز از عوامل برهم زننده تمرکزند: سروصداى زیاد، نور زیاد یا کم، لباس نامناسب و . . . .

آقاى حقجو در کتاب «روش‏هاى تسریع در خواندن و درک‏» چند نکته مهم دیگر را نیز بر این لیست مى‏افزاید:

5 . یکى از مهم‏ترین عوامل بر هم خوردن تمرکز عجله و شتاب است . این حالت‏سطح مطالعه را نازل مى‏کند و تمرکز را بر هم مى‏زند .

6 . یکى از مسائل قابل توجه دیگر سنگینى معده و سیرى بیش از حد است . به قول حضرت رسول اکرم (ص) «پرى معده و سیرى زیاد به وجود آورنده حماقت است!» این همان خواندن و نفهمیدن و به عبارتى عدم تمرکز و ارتباط با مفهوم کتاب است .

7 . انتخاب زمان مناسب از عوامل ایجاد تمرکز است; مثلا پس از استراحت‏خصوصا در صبحگاهان بهترین تمرکز و در ساعات خستگى و کسالت نامناسب‏ترین تمرکز وجود دارد . البته در صبحگاهان لازم است قدرى ورزش کرد تابدن آمادگى لازم را به دست آورد .

8 . نظم و انضباط در نوع مطالعه و ساعت مطالعه و مکان مطالعه همگى از عوامل ایجاد کننده تمرکز مطلوب‏ترند .

9 نکته در سرعت مطالعه:

1 . دکتر فیل ریس پیشنهاد مى‏کند، اگر قصد دارید سرعت مطالعه را افزایش دهید، حتما ابتدا به فهرست مندرجات کتاب نظرى دقیق بیندازید تا کلیت کتاب را به دست آورید .

2 . تند خوانى همیشه مناسب نیست . در مطالبى که به تعمق و تامل نیاز دارد اصلا نباید به کار گرفته شود .

3 . مغز ما همیشه تندتر از بیان ما کلمات را دریافت مى‏کند . براى افزایش سرعت‏سعى کنید عادت بلند خوانى کتاب راترک کنید .

4 . تمرین کنید، به جاى درک لغت‏به لغت‏یک جمله، به درک گروهى لغات عادت کنید .

5 . به نظر نویسنده کتاب «تسریع در خواندن و درک‏» یکى از عوامل کندخوانى برگشت است; یعنى آن که فرد مرتب نگاه خود را به خطوط پیشین بر گرداند . این کار تمرکز فرد را از میان مى‏برد و وقت زیادى را تلف مى‏کند . هنگام مطالعه چشم باید به طور مستقیم و به موازات صفحه حرکت کند و از پریدن به سطور بالا و پایین دورى جوید .

6 . کسانى که با انگشت‏خط مورد مطالعه را دنبال مى‏کنند، باید این عادت را ترک گویند; زیرا در تند خوانى فقط چشم کار مى‏کند نه دست و نه زبان .

7 . نویسنده کتاب «مطالعه روشمند» بر این باور است که حتى تکان دادن سر هنگام مطالعه از سرعت مطالعه مى‏کاهد . پس بهتر است این گونه بگوییم: در تند خوانى فقط چشم کار مى‏کند نه دست، نه زبان و نه سر . براى دیدن همه صفحه کتاب اصلا به رکت‏سر نیازى نیست . صفحه، خود در دامنه بینایى قرار دارد .

8 . ایشان از مشکل دیگرى به نام «خالى خوانى‏» نام مى‏برد که عبارتست از سرگردانى چشم در حاشیه سفید کتاب یا لابه‏لاى خطوط و یا هر قسمت غیر مفید صفحه . این حالت را دیدن غیر مفید نیز مى‏گویند و موجب کاهش سرعت مطالعه مى‏شود .

9 . حتى نوع ورق زدن نیز به صرفه‏جویى در وقت کمک مى‏کند . ورق زدن درست آن است که با دست چپ واز گوشه بالایى صفحه صورت گیرد و چند لحظه قبل از پایان صفحه براى تورق آماده باشد . کسانى که با دست راست و از گوشه پایینى صفحه ورق مى‏زنند، از سرعت و تمرکز خود مى‏کاهند .

5 نکته در محافظت از کتاب:

در کتاب «هنر کتاب خواندن‏» به چند نکته جالب توجه اشاره شده است:

1 . کتابى که جلد شده باشد، از کتاب بدون جلد بهتر و سالم‏تر باقى مى‏ماند . این احتیاط را فورى و به محض خرید کتاب انجام دهید .

2 . کتاب‏هاى خودرا در قفسه‏هاى شیشه‏دار نگه‏دارى کنید تا گرد و غبار هوا کم‏تر به کتاب‏ها آسیب برسانند .

3 . اگر چاره‏اى جز استفاده از یک کتابخانه روباز ندارید، حداقل گاه کتاب‏ها را از گرد و غبار پاک کنید و براى کاهش آسیب رسانى حشره بید کتاب‏ها را ورق بزنید و هوا دهید .

4 . استفاده از هواکش و تهویه مناسب در محل کتابخانه به عمر مفید کتاب‏هاى شما مى‏افزاید .

5 . هنریش هین مى‏گوید: هر کجا کتاب را بسوزانند، روزى انسان‏ها را خواهند سوزاند .

در این دنیاى شتاب زده که با «بحران قرائت‏» روبه‏رو شده است، دردى از این عمومى‏تر نمى‏توان یافت که مردم کم مى‏خوانند، سریع و شتاب زده مى‏خوانند، بد مى‏خوانند و . . . . این عبارت را دکتر جانسون در کتاب خویش به کار برده و بسیار ابراز نگرانى کرده است . واقعا سرنوشت کتاب و کتابخوانى به کجا خواهد کشید؟ او مى‏گوید: «مردم گویى امروز از کتاب مى‏ترسند . این بیمارى متاسفانه عمومى و همه گیر شده و شاید بهتر باشد آن را بیمارى ترس از کوشش نام نهاد .»

این آرزویى کهن و دیرینه بوده است که روزى بشر با تفکر و مطالعه انس گیرد و ساعات عمر خویش را با مطالعه پربرکت‏سازد; شاید حتى پیش‏تر از آن که سقراط بگوید: «جامعه وقتى به سعادت و فرزانگى مى‏رسد که مطالعه کار روزانه‏اش باشد» .

ما نیز این گلگشت را با همان آرزو به پایان مى‏بریم و به عنوان حسن ختام سخن دو تن از بزرگ‏ترین نویسندگان جهان و جمله‏اى زیبا از مولاى متقیان على (ع) را زینت‏بخش نوشتار مى‏سازیم .

امام على (ع) : هر کس اهل مطالعه باشد در سایه مطالعه کتب، به آرامشى بسیار والا دست مى‏یابد که هرگز از او سلب نمى‏شود .

ویکتور هوگو: خوشبخت کسى است که به یکى از دو چیز دسترسى دارد: یا کتاب‏هاى خوب و یا دوستانى که اهل مطالعه کتاب باشند .

تولستوى: در دنیا لذتى نیست که با لذت مطالعه برابر باشد .

منابع:

هنر کتاب خواندن، آدریل جانسون .

500 نکته درباره مطالعه، فیل ریس .

مطالعه روشمند، عین الله خادمى .

روش‏هاى تسریع در خواندن و درک، محمد حسین حقجو .

چگونه فرزندم را به مطالعه علاقه‏مند کنم؟ ، مانفرد وسپل .

سلسله مقالات (دانش، مطالعه، کتاب)، حسین خنیفر .

4500 سخن از بزرگان، مجید اصلان پرویز .

اندیشه بزرگان، حسین رحمت‏نژاد .

www.hawzah.net